თავი პირველი (ნაწილი პირველი) სომეხთა აღმსარებლობა - ერის დამოუკიდებლობისა თუ დამპყრობლისადმი ქედის მოდრეკის ნიშანი? ორმანიანის ჰიპოთეზის პირველი მუხლი გვამცნობს: I. ,,სომხებისათვის მონოფიზიტობა გახლდათ იარაღი ბიზანტიური და რუსული ეკლესიის გავლენის თავიდან ასაცილებლად’’. იმისათვის, რათა ამ დებულების მართებულობა შევამოწმოთ, ვნახოთ, როგორ თავსდება ეს მოსაზრება ისტორიის ჩარჩოებში. როგორც გვარწმუნებენ, სომხურ ეკლესიას, თურმე, ისეთი ხერხისათვის მიუგნია, რომ მით ორი იმპერიის ეკლესიის დაქვემდებარებისაგან თავის დაღწევის გზა გასჩენია. იმ მიზნით, რათა სომხური ეკლესიის ძალმოსილების სურათი უფრო შთამბეჭდავი გახადოს, მალაქია ორმანიანი წარსულის მოვლენების გაყალბებას არ ერიდება და სომხური მონოფიზიტური სარწმუნოების მოწინააღმდეგედ, ბიზანტიელებთან ერთად, რუსულ ეკლესიასაც სახავს, მაშინ, როდესაც სომხების მიერ ,,განსხვავებული აღმსარებლობის’’ დამკვიდრების ჟამს რუსეთში საერთოდ არ სმენოდათ ქრისტიანობის შესახებ და იქ წარმართულ კერპებსა და ,,ღვთაებებს’’ სცემდნენ თაყვანს. კიდევაც მეტი, V საუკუნეში, მონოფიზიტობის ჩასახვის დროიდან მოკიდებული მეთერთმეტე საუკუნის შუა წლებამდე, ანუ იმ დრომდე, ვიდრე საბოლოოდ და სამუდამოდ არ გაუქმდა სომხეთის სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა, რუსები საერთოდ არ ჩანან კავკასიის თვალსაწიერზე. სომხურ მატიანეებში მთელი ამ ექვსი საუკუნის მანძილზე, მხოლოდ იმის მსგავს შემთხვევას თუ წააწყდებით, როგორიც სტეფანოს ტარონეცისა და არისტაკეს ლასტივერცის აქვთ აღწერილი. მათი გადმოცემით, ბასილი II კეისარი, თავისი მეფობის ოცდამეხუთე წელს, დიდძალი ჯარით შესულა ტაოში. აქ ბრძოლა გამართულა ბიზანტიის ლაშქარსა და ქართველთა შორის უბრალო მიზეზის გამო: ერთ ქართველ ჯარისკაცს ბიზანტიის სამსახურში მყოფი რუსი ჯარისკაცისათვის წაურთმევია თივის ბულული, რომელიც ამ უკანასკნელს თავისი ცხენისათვის მიჰქონდა. დავაში სხვებიც ჩარეულან. ქართველებს მოუკლავთ რუსი, რაც გამხდარა მიზეზი ქართველთა და ბიზანტიელთა შორის ამტყდარი დიდი ხოცვა-ჟლეტისა.* ასე რომ, სომეხ ისტორიკოსთაგან მოთხრობილი ფაქტი არის ის ერთეული შემთხვევა, რომელიც განსაზღვრავს იმხანად სომეხთაგან რუსეთისა და რუსების ცნობის დონეს. მაგრამ ბიზანტიასთან ერთად ამ ქვეყნის ხსენება ორმანიანისათვის იმდენად არის მომგებიანი, რამდენადაც მას საშუალება ეძლევა სომხეთის ეკლესია ორი დიდი იმპერიის გავლენის საწინააღმდეგოდ აღმართულ ბასტიონად დაუსახოს მკითხველს, რა ფონზედაც ქართველები იმავე იმპერიების ნების უტყვ აღმსრულებლებად წარმოჩინდებიან. ხოლო, თუ რეალური ისტორიული ვითარების მიხედვით ვიმსჯელებთ, ცხადია, რომ სახელმწიფოებრივ დონეზე ურთიერთობის შესახებ რაიმე ხელშესახები საბუთების უქონლობისა და რუსეთში მეათე საუკუნის ბოლომდე ქრისტიანული რელიგიის არარსებობის გამო, რუსეთის ეკლესიის გავლენა სომხურ ეკლესიაზე ქრისტიანობის დამკვიდრების ჟამს თავისთავად გამოირიცხება სათვალავიდან. ამრიგად, რჩება მხოლოდ ბიზანტია... მაგრამ, ვიდრე სომხური ეკლესიის პოზიციას განვიხილავდეთ ბიზანტიური ეკლესიის მიმართ, თავდაპირველად თვით ბიზანტიელთა დამოკიდებულება განვსაზღვროთ სომხური ეკლესიისადმი. ამ დამოკიდებულებას გააჩნია ორი ასპექტი: ერთის მხრივ, ბიზანტიის საერო ხელისუფლების ინტერესები და მეორეს მხრივ - ბიზანტიური ეკლესიის თვალსაზრისი. ყოველი იმპერია, როგორც წესი, გარეშე ტომებთან და ხალხებთან ურთიერთობას უთანხმებს საკუთარი სიუზერენული უფლებების განმტკიცებას. ამდენად, სრულიად ბუნებრივია, რომ ბიზანტიის სახელმწიფო, როგორც სასულიერო, ისე საერო ხელისუფლების კანონმდებლობითი აქტებით ცდილობდა თავიანთ დაქვემდებარებულ ქვეყანაზე, სომხეთზე გავლენის ზრდასა და გაფართოებას. ამ მიმართებით, ქვეყნის საგარეო პოლიტიკიდან, დრო-ჟამის ვითარებიდან თუ თვით იმპერატორის უმაღლესი ნებიდან გამომდინარე (გამონაკლისი შეიძლება დავუშვათ მხოლოდ იმ ერთეული მართლმორწმუნე იმპერატორებისათვის, რომელნიც რელიგიურ ჭეშმარიტებისათვის მსახურებას მაღლა აყენებდნენ საერო ინტერესებზე), სულ სხვადასხვაგვარი იყო ზემოქმედების ფორმები და საშუალებები. და ასევე სხვადასხვაგვარია მათ შესახებ ერის მატიანეებში შემორჩენილი ხსოვნაც: სომხურ საისტორიო წყაროებში, მაგალითად, ერთგან არკადი კეისარი და სხვაგან - თეოდოსი მცირე - ცნობილნი არიან თავიანთი უგულისხმისყოფით, რადგანაც დახმარების ხელი არ გაუწოდეს სომხებს და აიძულეს ისინი ურჯულო მტერს დამორჩილებოდნენ. მეორეს მხრივ, მატიანეებს შემოუნახავს თვითმპყრობელის - იუსტინიანე იმპერატორის თავდაჯერებული განცხადებებიც: ,,ჩვენ შემოვიღეთ რომაული დაწესებულებანი სომხეთში, შევაგუეთ სომხები რომაულ წესრიგს; დავადგინეთ, რომ არა ჰქონოდათ სომხებს სხვა რამ კანონები, იმათ გარდა, რომლებიც რომაელთა შორის არის მიღებული’’. ხოლო როცა ეს წესრიგი და სამართალი სიუზერენის თარგზე არ იჭრებოდა, იმპერატორს სხვა რიგი განჩინება გამოჰქონდა: უნდა ვიგულისხმოთ, რომ სომხებს არ ექნებოდათ მცირედი მსხვერპლი, როდესაც ანასტასის შემდეგ გამეფებული იუსტინე ძალით გაუსწორდა ქალკედონის კრების მოწინააღმდეგეებს. აკი უხტანესიც აგვიწერს: ,,მაშინ ყველა ეკლესია სისხლით შეიღება; ციხეები, საპყრობილეები, სხვადასხვა სახის სატანჯველები და კუნძულები პატიმრებით აივსო’’. სახელმწიფოს აქვს თავისი პოლიტიკური ინტერესები და მარტო ძალადობითა თუ საკუთარი კანონმდებლობის თავს მოხვევით, ცხადია, არ იფარგლებოდა ბიზანტია სომხეთთან ურთიერთობაში და მარჯვედ იყენებდა მუქარისა და დაყვავების მონაცვლეობას. ბიზანტიელთა მკაცრი პოლიტიკა განსაკუთრებულად შერბილდა მე-11 საუკუნის შემდგომ ხანებში, რომელიც შეიცვალა სომხებისადმი ანგარიშიანი კეთილგანწყობით. სახეცვლილი ურთიერთობისადმი ხარკის მოხდით, მაგალითად, იმპერატორი ბასილი I აშოტ ბაგრატუნის ,,საყვარელ შვილს’’ უწოდებდა, ხოლო ლევ VI ,,უერთგულესის’’ პატივით მოსავდა სმბატ I-ს და უხვად აღავსებდა საჩუქრებით. იქმნებოდა ლეგენდები კეისარი ბასილი I-ის არშაკუნთაგან წარმომავლობის შესახებ, რაც მიზნად ისახავდა კეთილგანწყობის მოპოვებას. ამ თვალსაზრისს არ უარყოფდნენ თვით ბასილი I-ის მემკვიდრეები. ამის შესახებ მრავალი საყურადღებო მასალაა დაცული ერთ-ერთი მათგანის, კონსტანტინე პორფიროგენეტის ,,ბასილის ცხოვრებაში’’; ხოლო, რაც შეეხება, ბასილი მეორის მეფობის ხანას, ხალხში გამიზნულად ვრცელდებოდა მისთვის სასურველი ხმები, რომელთა საფუძველზეც სომხეთში იმგვარი ლეგენდაც კი შეიქმნა, თითქოს ბიზანტიის ეს მრისხანე იმპერატორი (რომელმაც მრავალი სომეხი გადაასახლა და მათივე მემატიანეების თქმით, რომელიც ,,სისასტიკით და სიმხეცით ბუღას არ დაუვარდებოდა’’) სომხური ქრისტიანობის აღმსარებელი გამხდარა; კირაკოს განძაკეცის სიტყვით, ბასილი ,,იყო კაცი კეთილმოსურნე, მეტადრე სომეხი ერის მიმართ; ამიტომაც უარყო მან ქალკედონური მრწამსი და ჩვენს (ე.ი. სომხურ - ზ.ქ.) სარწმუნოებაზე მოექცა’’. ხოლო, თუ რატომ იქმნებოდა ასეთი ლეგენდები და რატომ იყო, რომ ბასილი II-სა და კონსტანტინე VIII-ის დროს ბიზანტიური დიპლომატია ცდას არ აკლებდა, რათა სომეხი დიდებულები დაერწმუნებინა იმპერიის მათდამი კეთილმეგობრულ განაზრახებში, გამომჟღავნდა სულ მალე, როდესაც 1045 წელს ანისის სამეფო მიიერთა ბიზანტიის იმპერიამ და მოკლე ხანში, დანარჩენი სომხური მიწების შემოერთების შემდეგ სომხურმა სახელმწიფომ ბიზანტიის იმპერიის წიაღში ჰპოვა სამუდამო განსასვენებელი.** ცნობილი ორიენტალისტი, ბრეიერი ამ ვითარებას შემდეგნაირად აფასებდა: ,,ეს იმ პოლიტიკური დოქტრინის ლოგიკური შედეგი იყო, რომელიც სომხებს განიხილავდა, როგორც იმპერიის ქვეშევრდომებს... თავის ქმედებაში ბიზანტიელი პოლიტიკოსები ემყარებოდნენ საუკუნეობოთ განმტკიცებულ წარმოდგენებს, რომ ტერიტორიები, რომლებიც ოდესმე ეკუთვნოდა იმპერიას, აუცილებლად უნდა დაბრუნებოდა კანონიერ ხელისუფალს’’. მართლმადიდებლობა - ბიზანტიის იდეოლოგიური საფუძველი მაგრამ, პოლიტიკის გარდა, რეალურად არსებობდა კიდევ სხვა სფეროც, სადაც ბიზანტიას სრულიად განსაკუთრებული როლი ენიჭებოდა: ეს გახლდათ რელიგია - ქვეყნის იდეოლოგიური საფუძველი. როგორც თანამედროვე საღვთისმეტველო მეცნიერება აღნიშნავს: ,,...არსი მართლმადიდებლური სარწმუნოებისა ღმერთის, ადამიანისა და შექმნილი ბუნების შესახებ... მოცემულია წმინდა წერილში, მაგრამ ის იყო გამოცხადებული აგრეთვე მამების მიერ და შენარჩუნდა დიდი ბიზანტიური ტრადიციის ფარგლებში, რომელიც შემდგომ გადაეცა სხვა კულტურებს’’ (იხ. ,,ჯვარი ვაზისა’’, N 1, 1990 წ.). ეს იმიტომ მოხდა, რომ ღვთის განგებულებით სწორედ ბიზანტიაში დამკვიდრდა და განმტკიცდა მართლმადიდებლური სარწმუნოება, ანუ მთავარეპიკოპოსი ამბერკის სიტყვით ,,ის ჭ ე შ მ ა რ ი ტ ე ბ ა, რომლის საწამებლადაც ამქვეყნად მოვიდა ხორცშესხმული მხოლოდშობილი ძე ღვთისა (იოანე 18,37)... წმ. მოციქულთა და საეკლესიო კრებათა მიერ მიღებული კანონები, აღიარებულნი მსოფლიო კრებების მიერ და ,,ერთადერთი ეკლესიის, თავად უფლით დადგინებული და არა ჩვეულებრივ ცოდვილ კაცთა მიერ შექმნილი’’... სწორედ ბიზანტიაში იყო საგანგებოდ დადასტურებული საეკლესიო მამათა ქრისტოლოგიური მოძღვრებანი, რომლებიც მიანიშნებენ, რომ: ,,ჭეშმარიტება არს ერთგზის მოცემული (იუდ. 1,3). იგი უცვლელია, ვერც ვერაფერს გამოვაკლებთ (გამოცხ. 22,19), ვერც მივუმატებთ (გალ. 1,8). ჩვენ მის მიხედვით უნდა ვიცხოვროთ (მათ. 7,24), რამეთუ ,,რომელმან ჰყოს და ასწავოს, ამას დიდ ერქუას სასუფეველსა ცათასა’’ (მათ. 5,19). და თუ საერო ხელისუფალთ შეეძლოთ რელიგია გამოეყენებინათ თავიანთი პოლიტიკური მიზნებისათვის (სხვა საკითხია, რომ თვით ცალკეულ საეკლესო მოღვაწესაც შეიძლებოდა ჰქონოდა საერო მოღვაწისათვის დამახასიათებელი პოლიტიკური ამბიციები), ბიზანტიური ეკლესიის ღირსეულ ღვთისმსახურთ, დღიდან სომეხთა მხრიდან ღვთიური ჭეშმარიტების ღალატისა, მას შემდეგ, რაც IV მსოფლიო საეკლესიო კრებიდან მოკიდებული სომხეთმა უარი თქვა მსოფლიო საეკლესიო კრებათა დადგენილებებზე, მხოლოდ ერთი ინტერესი გააჩნდათ სომხური ეკლესიის მიმართ - დაებრუნებინათ დაკარგული ცხვრები დედა-ეკლესიისათვის! სამართლიანობა მოითხოვს, აღინიშნოს, რომ ჭეშმარიტი სარწმუნოების - მართლმადიდებლობის აღმსარებლებს, არ მიუტოვებიათ ბედის ანაბარა თავიანთი გზას აცდენილი ქრისტესმიერი ძმები. ამ მოვლენების მიმდინარეობას გვამცნობს სომეხი მემატიანე მოვსეს კალანკატუაცი, რომელიც მოგვითხრობს, რომ ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრების შემდეგ ,,...მისი მიმდევრები არაერთხელ იბრძოდნენ იმისათვის, რომ სომხებიც მათ მიმხრობოდნენ: ხან წერილით, უფრო ხშირად კი პირდაპირი გამოსვლებით. მოიწვიეს კრება, ერთხელ კონსტანტინოპოლში, ხოლო ორჯერ თეოდოსიოპოლში. ამით ცდილობდნენ მიემხროთ ისინი, როგორც გზასაცდენილები...’’ მაქენელთა წინამძღვრის, მოძღვარი სოლომონის პირით კალანკატუაცი აღიარებს, რომ თუმცა ,,სომხები არ დამარცხებულან სარწმუნოების საქმეში, მაგრამ ბრალი კი დაედოთ’’. ავტორის მიერ მოყვანილი ცნობებიდან ჩანს, რომ იმპერიის ეკლესიის მესვეურთა შეკითხვებს ჩიხში მოუქცევია სომეხი საეკლესიო მოღვაწეეები: ,,თუ გულწრფელად გწამთ, აღიარეთ ვინ არის თქვენი პატრიარქი? ისინი მხოლოდ ოთხნი იყვნენ ქვეყანაზე: ალექსანდრიისა - მარკოზის საყდარი, ანტიოქიისა - მათესი, რომისა - ლუკასი და ეფესოსი - იოანესი - ქვეყნის ოთხი კუთხის მიხედვით - ედემის ოთხნაკადიანი მდინარის მიხედვით, ოთხი მახარებელის მიხედვით, მოსეს ოთხი კანონის მიხედვით, რადგან მეორე კანონი ცალკე მიიჩნევა. ჩვენ ყოველივე ამას ვემორჩილებით, დაემორჩილეთ თქვენც ერთ ამათგანს, ანდა ყველას ერთად, რათა ერთი სარწმუნოება გვქონდეს. თქვენმა წმინდა გრიგორმა მთავარეპისკოპოსად ხელდასხმა კესარიაში მიიღო და მას შემდეგ ასევე ხდება დღემდე. თუ თქვენ მისგან განსხვავებული სხვა ეკლესიის მართლმადიდებლები ხართ, მაშინ გვიჩვენეთ პატრიარქი, რომელსაც ემორჩილება თქვენი არქიეპისკოპოსი, ის, რომელიც დღემდე ჩვენს ხელქვეით იყო. ხოლო თუ თქვენი პატრიარქი და სხვა სამღვდელონი არა გყავთ ეკლესიებში, მაშინ არიოზივით გზასაცდენილი მწვალებლები ყოფილხართ, სხვა ხუჟისტანელებთან და სხვა არამართლმადიდებლებთან ერთად’’ - და აი აქ, კალანკატუაცი, გასაკვირი გულახდილობით აღიარებს - ,,ამაზე სომხებმა ვერაფერი ვერ უპასუხეს, რადგანაც მათი ეკლესია მართლაცდა ამგვარ ვითარებაში იმყოფებოდა’’. ამ მიმართებით საგულისხმოა IX საუკუნეში შირაკავანში გამართული საეკლესიო კრების ანალებიც: 862 წელს სომხეთში ჩასულა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის, წმ. ფოტის გამოგზავნილი თრაკიელი არქიეპისკოპოსი იოანე. შირაკავანის საეკლესიო კრებას იგი ბიზანტიურ ანუ მართლმადიდებელ საეკლესიო სწავლებას აცნობს. კრების შედეგად სომხებს უარი უნდა ეთქვათ ქალკედონის კრების კრიტიკაზე და შეჩვენებული იქნებოდა, ვინც ამ კრების სიწმიდეში ეჭვს შეიტანდა. წმიდა ფოტი სიხარულით აღნიშნავდა, რომ მისი მოწოდების მეოხებით და არქიეპისკოპოს იოანეს მცდელობით სომეხთა ნაწილი დაბრუნებია ჭეშმარიტ სარწმუნოებას.*** ამგვარი სასულიერო მოღვაწეების ჩაგონებითა და დამოძღვრით ხშირად საერო ხელისუფლების უმაღლეს დონეებზეც ცდილობდნენ განდგომილთა მართლისა სარწმუნოებაზე მოქცევას. ასე იყო იუსტინე II-ის დროს, რომელიც კონსტანტინოპოლში ლტოლვილობაში მყოფ სომეხ დიდებულებს აზიარებდა ჭეშმარიტ სარწმუნოებას და ეხმარებოდა მათ სარწმუნოებრივი საკითხების გარკვევაში, რის შედეგადაც ეს უკანასკნელნი აღიარებდნენ ქალკედონის კრების დადგენილებებს. ,,კონსტანტინოპოლში ჩასული სომხების კათალიკოსი იოანე II გაბელენელი 572 წელს ბიზანტიის დედაქალაქში შემდგარ საეკლესიო კრებაზე, სომეხ მონოფიზიტთა წინააღმდეგობის მიუხედავად, იძულებული შეიქნა კავშირი დაემყარებინა ბიზანტიის ეკლესიასთან ქალკედონის კრების განსაზღვრებების საფუძველზე’’. ამრიგად, ერთგზის იბრუნეს სომხებმა პირი მართლმადიდებლობისაკენ; ახლა, მავრიკე კეისრის დროს, მისგან ხელდებულმა სომხებმა ,,მსწრაფლ მიიწინეს სამეფოდ და კუალად ყვეს გამოძიებაი და დაამტკიცეს მეორედ კრებაი ქალკიდონის წინაშე მავრიკ მეფისა ერთობით და აღიარეს ორი ბუნებაი ქრისტესი ჭეშმარიტი და დაწერეს ფიცი ერთობასა ზედა უკუნისამდე’’. ეს - მეორეგზის აღიარეს მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტება, ახლა ჰერაკლეს დროს - სომხები ისევ ,,მოიწივნეს ყოველნი ერთობით წინაშე მეფისა და გამოიწულილეს მესამედ მრავლითა ძიებითა და დაამტკიცეს მართალი. და დაემორჩილნეს სომეხნი ფიცით ხელით წერილითა, რაითა არღარავინ წინააღუდგენ ცილობად მისთვის’’. ეს უკვე მესამედ ,,უბრუნდებიან’’ სომხები ჭეშმარიტ სარწმუნოებას,**** XII საუკუნეში - სომხეთის კათალიკოსი ნერსესი იმპერატორ მანუელ კომნენოსს სწერს წერილს, რომელშიც აღიარებს ბერძენთა სარწმუნოებას - ეს, მეოთხედ, მეხუთედ, მეექვსედ... მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, ყველა ხსენებულ შემთხვევაში სომეხთა საქციელი იყო მხოლოდ ეპიზოდი მრავალგზის რჯულზე მოქცეული და იმდენჯერვე უკუმიდრეკილი ერის ცხოვრებაში. როგორც ფოტის მეცადინეობამ ჩაიარა ამაოდ და სომეხი მეცნიერის კარენ იუზბაშიანის თანახმად: ,,თუ 862 წელს სომხური ეკლესია კიდევ დათანხმდა ქალკედონიტობის მიღებას... დოგმატიკის სფეროში ერთობა მალევე დაირღვა და ქალკედონის კრების შესახებ სომეხთა ტრადიციულმა შეხედულებამ ისევ გაიმარჯვა’’, ამგვარადვე ფუჭად რჩებოდა ბიზანტიელთა ყოველი დანარჩენი ღონისძიებანიც, რაც თანამედროვე სომხურ საისტორიო მეცნიერებაში (იუზბაშიანის, ჩალოიანის და სხვათა დასკვნებით) სავსებით ერთგვაროვნად არის ახსნილი: ,,კონსტანტინოპოლის მცდელობას, თავისი მრწამსისეული ქრისტიანობისათვის ეზიარებინა სომხები, წინ უხვდებოდა სომხური ეროვნული ეკლესიის სწრაფვა დამოუკიდებლობის შენარჩუნებისათვის’’, რადგან ბიზანტია ,,მკაცრად ცენტრალიზებული ქვეყანა იყო, სადაც მართლმადიდებლობა საკუთარი თავით ცვლიდა ეროვნულობას’’. სომეხი მეცნიერების ამ მოსაზრებებს, როგორც უკვე გავეცანით, მხარს უმაგრებს ჩვენს მიერ წარმოდგენილი ორმანიანის ჰიპოთეზაც, რომელიც ქვეყნის მიერ დამოუკიდებელი პოლიტიკური კურსის გატარებას განსხვავებული აღმსარებლობის ეკლესიით ხსნის. მისი მსჯელობიდან ის დასკვნა გამომდინარეობს, რომ მართლმადიდებლობასთან დაპირისპირებით სომხები თავიანთ ეროვნულ თვითმყოფადობასა და გამორჩეულ იერსახეს ინარჩუნებდნენ. და აი აქ იბადება კითხვა: მართლა ”ეროვნული თვითმყოფადობისა და გამორჩეული იერსახის შესანარჩუნებლად” ერთგულებდნენ სომხები გამორჩეულ აღმსარებლობას? (გაგრძელება იქნება) ------------------------------------- *საგულისხმოა, რომ, როდესაც კონსტანტინე გამსახურდიას, იმპერიის სადარაჯოზე მდგომმა რუსმა ლიტერატორებმა უკიჟინეს, თუ რატომ არ დაუთმო მან რუსეთს კუთვნილი ადგილი ,,დავით აღმაშენებელში’’, ქართველმა მწერალმა სწორედ ზემოთმოყვანილი ფაქტი მოიტანა არგუმენტად, როგორც ერთადერთი და რომანისათვის სრულიად გამოუსადეგი მაგალითი იმ საუკუნის რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობისა (ჟურნალ ,,ზნამიას’’ რეცენზენტის საპასუხოდ’’, თხზ. ათტომეული, ტ. IX, გვ. 436-437, თბ. 1985 წ.). **სომეხ ხელისუფალთა მიმართ ამ განსაკუთრებულმა ,,სიამტკბილობამ’’, შენივთებულმა მონოფიზიტთა წინააღმდეგ წარმოებულ ხან ფარულ და ხან აშკარა ბრძოლასთან, მათი სამეფოს გაუქმების კვირაძალზე, იქნებ მოუძებნონ ახსნა ჩვენს ისტორიოგრაფიაში გამოცანად ქცეულ ლეონტი მროველის ,,არმენოფილურ’’ განწყობილებებს, რაც, შესაძლოა, ქართული სამეფო კარის ანალოგიურ მიზანდასახულობებთან ყოფილიყო დაკავშირებული სომხებისათვის იგივე შედეგებით. ***ნახეთ როგორი კმაყოფილება იგრძნობა წმ. ფოტის წერილში ზაქარია სომეხთა კათალიკოსის მიმართ: ,,რომ გითქვამთ, არა ვართო მოწაფენი იაკობ წანწალოსისა, რომლის სახელითაც იაკობიტები იწოდებიან, არც ივლიანე ანტიოქიელის და არც ევტიხისა, არამედ წმიდა მოწამისა და მთელი ჩრდილოეთის განმანათლებლის გრიგოლისაო, დიდად გავიხარეთ’’. ****შემდეგ X საუკუნეში სომეხთა პატრიარქი ვაჰან I ქალკედონიანობაზე მოქცეულა, რასაც დიდი არევ-დარევა გამოუწვევია სომხურ ეკლესიაში; ამას მოჰყვა პატრიარქ პეტროს I-ის პრობიზანტიური მოღვაწეობა მე-11 საუკუნის დასაწყისში.ს |
