მაგალითისათვის შორს არ გვინდა წასვლა: ფშავლები და ხევსურები ერთმანერთის მეზობლად ცხოვრობენ, როგორც მოგეხსენებათ: სხვადასხვა ისტორიული ტრადიციები, თუ ისტორიული შესანიშნავი პირნი ამათ ერთნაირადა სწამთ; აგრეთვე ზნე-ჩვეულებით ბევრში ჰგვანან ერთმანერთს: ხატების მოწყობილობა, ხევისბერობა და სხვ. რაც ერთგანაა, მეორეგანაც იგივეა. ხოლო ესაა საკვირველი, რომ თამარი ფშავლებს და ხევსურებს ერთნაირად არ მიაჩნიათ; ამ მოვლენას, უსათუოდ, თავისი მიზეზი უნდა ჰქონდეს. სახელი და დიდება თამარისა ხევსურთა შორისაც დაცულია მტკიცედ, რა თქმა უნდა, ხოლო ეს ვერ გამიგია, თუ ფშავლებივით ხევსურთ ვერ შესძლეს თამარის სახელზე სალოცავი ჰქონოდათ, ვინ უშლის მოვიდნენ სალოცავად ფშავში „თამარ-ნეფობას“, როგორც ამ დღეობას ეწოდება? არ ვიცი, მე ამაზე გადაჭრით ვერაფერს ვიტყვი: ფაქტს კი აღვნიშნავ, ხოლო გარკვევა მისი ჩვენ ისტორიკოსთა და მკვლევართათვის მიმინდვია. ხევსური ხევისბერი, როგორც ფშაველი, თავის „დიდებაში“ არ დაივიწყებს თამარს არა დროს და სხვათა შორის ასე მოიხსენიებს: – დიდო თამარო, დედოფალო, საქართველოს დამრიგებელო, შენ მიეც წყალობაო.

ფშავლები უფრო წინწასულან ამ მხრივ: ძველისძველადანვე შეურაცხიათ თამარი წმინდანად, „ხატად“ და დაუდვიათ მის სადიდებლად დღეები, 2–3 ივლისი, ე. ი. ლაშქრობის მეორე დღიდან; ხოლო მის სახსენებლად და სადიდებლად ჰყავთ ფარა ცხვრისა, რომელსაც „თამარის ცხვარი“ ეწოდება და ამ სახელით ზამთრობით იგი იკვებება შირაქში, ხოლო ზაფხულობით – ფშავის მთებში. მიჩვენეთ სადმე მსგავსი მაგალითი საქართველოს სხვა კუთხეში. ეს საყურადღებო ამბავია ჩვენი ისტორიკოსთათვის, რომელნიც შინ, კაბინეტებში ჩაკეტილან და იქ ჩხირკედელობენ მარტო, მუდამ მასალის უქონლობას ჩივიან და ამგვარ მოვლენათ არ ეძებენ, გარეთ ვერ გამოსულან. ერთს საზოგადოებაში როგორღაც სიტყვამ მოიტანა და ვახსენე „თამარის ცხვარი“. ყველამ ყურები ცქვიტა და მომაძახეს: „რაო? თამარის ცხვარიო? სად არის, რას ამბობს ეს კაცი?! შე კაი კაცო, სადა ხარ აქამდის, ერთხელ როგორ არაფერი დასწერე ამ საგანზე?“

მე თუ დღესნამდის არაფერი ვსთქვი და არაფერი დავსწერე და არ აღვნიშნე, ეს მართლაც და საყურადღებო მოვლენა, მიზეზი ისაა, ბატონებო, რომ არ ვიცოდი თუ ეს ამბავი არ იქნებოდა საზოგადოების ყურამდე მისული. რა მაფიქრებინებდა იმას, რაც მთელმა მთის ხალხმა, მდაბიო ერმა, მთელმა კახეთმა იცის, ის ჩვენს ინტელიგენციას არ ეცოდინებოდა… მაშასადამე უტყუარი საბუთი მიჭირავს ხელში, ვიფიქრო ბევრი სხვა რამ არ იცის ჩვენმა ნასწავლმა ხალხმა, როგორც თამარის ხატზე, ისე სხვა ფშაურ ხატებსა, სალოცავებზე და განვაგრძო საუბარი, თუმც ამ წერილის სივრცე ნებას არ მაძლევს ყველაფერი ვსთქვა… თამარის ცხვარს მოსავლელად ჰყავს მიჩნეული ფშაველი ერთი კაცი, რომელიც ამორჩეულია ხატისაგანვე მკითხავ-ქადაგის პირით. ეს კაცი განაგებს ცხვრის საქმეს, მთაბარობის მოწესრიგებას, იმაზეა მინდობილი მწყემსების დაჭერა. შემოსავალს ცხვრისას იგი თავის ნებაზე ხმარობს. რაც ცხვარზედვე იხარჯება, ხომ იხარჯება, რაც არა და იგი დღეობის მოწყობას ანდომებს; მაგ. იმანვე ღვინო, რამდენსაც კი შეიძლებს, უნდა იყიდოს და მოიტანოს დღეობისათვის; აგრეთვე კისრულობს თამარის ზვრის გაკეთებას სოფელ ახმეტას, კახეთში.

დიაღ, თუ ჩვენ თვითონ არ შევისწავლეთ ჩვენი ქვეყანა, სხვები ჩვენ ვერ შეგვისწავლიან. ჩვენს თავს ჩვენ რომ არ ვაფასებთ, სხვა რა გიჟია ჩვენ დაგვაფასოს? ან მოსულს, გარეშე უცხო კაცს სად შეუძლიან, გავლით ჩვენის ავკარგის მნახველს, ანგარიში გაუწიოს?! ამიტომაც მოხდა, ისეთმა ფხიზელმა, მიუდგომელმა მკვლევარმა, როგორიც მ. კოვალევსკია, „ლაშარობას“ დაუდო საფუძვლად ლაშა-გიორგისაგან შეწირული ზვარი, ფშაური წაწლობა და „სამღთოს ქმნა“ ლაშარობას მიატმასნა და ორივე სარწმუნოებრივი გარყვნილების სახელით მონათლა. ჩვენებური საღმთო რა არის ვერ შეიგნო და ქალ-ვაჟის ერთად დაწოლას „მსხვერპლად შეწირვა“ დაარქვა და ბოძებად ძველი აღმოსავლეთისა, საბერძნეთისა და რომის მაგალითები მიუყუდა[1]. ასე იციან უცხოელებმა.

ამას თუნდ თავი დავანებოთ და სხვა მაგალითები გავიხსენოთ. ლაშარის ჯვარი, როგორც ბ. კოვალევსკის ჰგონია, თუ მართლა ჰეტერიზმის წარმომადგენელია, პირველად ამ ხატის წესს და კანონს მისნი მოსამსახურენი – ხევისბერნი და დასტურნი უნდა ასრულებდნენ. ჩვენ კი სრულიად წინააღმდეგ მოვლენას ვხედავთ; ვხედავთ იმას, რომ არა მხოლოდ ლაშარის-ჯვრის ხევისბერები, არამედ სხვა ხატების მსახურნიც, დღეობის ოთხი თვის წინად, თავს „წმინდანად ინახავენ“. წმინდანად თავის შენახვა ის გახლავთ, ხევისბერი არ უნდა მიეკაროს დედაკაცს, ფიზიოლოგიურს ჩხირკედელაობას ძალიან უნდა ერიდოს; არ უნდა შედგას ფეხი საქონლისა და მეთვეური დედაკაცის სადგურში, არა ჭამოს კვერცხი, ქათამი და სხვ. და სხვ. მაინც და მაინც უმეტესი სიწმინდის გულისათვის დღეობის წინა დღეს დასტურნი და ხევისბერნი თავთავიანთ საკლავებსა ჰხოცავენ, იმათ სისხლს ისხურებენ. – ეს თავისებური აიაზმა გახლავთ, რომ მწიკვლი არაფერი შეიყოლონ ხატის სადგურში და შემდეგ ისე შეუდგებიან თავიანთ სამსახურის ასრულებას.

ფშაური წაწლობა დღესაც თავის წესით მიმდინარეობს, თვალსაჩინო ადგილი უჭირავს ფშავლების ცხოვრებაში, მაგრამ მისი სათავე სრულიად სხვაგანაა და არა იქ, საცა კოვალევსკი გვითითებს.

1902 წ.

შენიშვნა:

[1] Соч. М. Кавалевского, т. II, стр.98–101.