იმისათვის, რათა გავერკვეთ, თუ რამდენად შეესაბამებოდა სომხების სარწმუნოებრივი ქმედებანი ,,ეროვნული ეკლესიის სწრაფვას დამოუკიდებლობის შესანარჩუნებლად’’, როგორ მკვიდრდებოდა ეს ,,განსხვავებული’’ აღმსარებლობა სომხეთში და რამდენად ქმედითი იარაღი იყო იგი გარეშე ქვეყნის საერო ხელისუფლებისა თუ ეკლესიის გავლენისაგან თავის დასაღწევად, საისტორიო წყაროების განხილვა მოგვიხდება. ხოლო, ვიდრე მათ არგუმენტაციას მოვუხმობდეთ, დასაწყისისათვის გავეცნოთ ორ შეხედულებას ხსენებულ საკითხზე:

როგორც ძველი სომხეთის ისტორიის მკვლევარი ზ. ალექსიძე გვამცნობს ,,ეპისტოლეთა წიგნის’’ შესავალში, ის გარემოება, რომ სომხური ეკლესია მონოფიზიტური* მრწამსის ერთგული დარჩა, ,,...არ იყო სომეხთა კაპრიზი. ეს იყო სპარსეთის ხელისუფალთა ნება და ეს ნება ე.წ. სპარსულ კრებაზე ოფიციალურად იყო გაცხადებული. არსად, კამათის არც ერთ ეტაპზე, სომხურ ეკლესიას თავისი იერარქიული პრეტენზია არ წამოუყენებია. მუქარასა და პრეტენზიას იგი მხოლოდ სპარსეთის სამეფოს სახელით აცხადებდა და ამის სრული უფლება ჰქონდა’’.

თუ რაგვარად და რატომ ჰქონდა მას ეს უფლება, ამას ქვემოთ გავეცნობით, ხოლო ახლა ვნახოთ, იგივე ვითარებას როგორ აგვიწერს შუა საუკუნეების ქართველი საეკლესიო მემატიანე, არსენი კათალიკოზი თავის ფუნდამენტალურ გამოკვლევაში ,,განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა’’: ,,სპარსთა მეფენი აიძულებდეს სომეხთა, რათა განეშორნენ ბერძენთა სარწმუნოებასა... და რათა სიძულვილი შთავარდეს შორის მათსა განშორებითა სჯულისათა და ამით, უმეტეს მორჩილ იყვნენ სამეფოსა სპარსთასა და ქრთამი დიდძალი აღუთქუნა წინამძღუართა სომეხთა, რათამცა იქმნა ეგრე’’.

ესე იგი, როგორც ხედავთ, წარსულისა და თანამედროვე მკვლევართა და მემატიანეთა შეხედულებანი არ განირჩევიან იმ საკითხში, რომ მონოფიზიტობაზე მტკიცედ დგომა სომეხთაგან საკუთარი თვითმყოფადობის დამკვიდრების გზა და საშუალება კი არ ყოფილა, არამედ დამპყრობელი ქვეყნისაგან - სპარსეთისაგან მათთვის თავს მოხვეული ნება და ამ მიზნით, ჩვენს სამხრეთელ მეზობელს იძულებასთან ერთად ქრთამსაც არ აკლებდნენ თურმე.

საკითხის უფრო ღრმად განსახილველად მივმართოთ სომხეთის ისტორიის იმ პერიოდს, როდესაც ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელება ხდებოდა ამ ქვეყანაში.

აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ორი უძველესი და უძლიერესი სახელმწიფო, სპარსეთი და ბიზანტია, ხანგრძლივსა და მძიმე ომებს აწარმოებდნენ ერთმანეთთან ამიერკავკასიის დასაუფლებლად და მათი მტრობის პირველი მსხვერპლი სომხეთი აღმოჩნდა: 387 წელს სპარსეთი და ბიზანტია საბოლოოდ შეთანხმდნენ სომხეთზე ბატონობის საკითხში. იმავე წელს, ქტეზიფონის შეთანხმებით არშაკიდული სომხეთი გაიყო ორ ნაწილად - აღმოსავლეთი ნაწილი - დაახლოებით ოთხი მეხუთედი სპარსეთის შემადგენლობაში გადავიდა, ხოლო დასავლეთი ნაწილი ბიზანტიამ წაიღო. საუკუნის დასასრულისათვის სომხეთში სამეფო ხელისუფლება დასუსტდა და 428 წელს სპარსელებმა გააუქმეს მეფობა სომხეთში.

ირანელები, ამიერკავკასიის ქრისტიანთა ბიზანტიის მართლმადიდებელი ეკლესიისაგან ჩამოშორების მიზნით, ყველა ღონეს ხმარობდნენ მათში მწვალებლურ აღმსარებლობათა დასამკვიდრებლად, რისთვისაც არა მხოლოდ მათს სარწმუნოებრივ ერთობას ეწინააღმდეგებოდნენ, არამედ, როგორც სომხური ისტორიის მამამთავარი მოვსეს ხორენაცი თავის ,,სომხეთის ისტორიაში’’ აღნიშნავს: ,,სპარსელი მოხელეები არავის რთავდნენ ბერძნული მწიგნობრობის შეთვისების ნებას, მხოლოდ ასურულის შესწავლა შეიძლებოდა’’. რაც შეეხება ასურულის მიმართ დათმობებს, ეს სპარსი პოლიტიკოსების დიპლომატიური ხერხი გახლდათ - სირიულ კულტურას ისედაც ღრმად ჰქონდა სომხეთში ფესვები გადგმული და მთავრობის მფარველობის პირობებში მისი გავლენა კიდევ უფრო ძლიერდებოდა. ხოლო ბიზანტიასთან დაპირისპირებული ირანის შაჰის კარი, სირიული კულტურის გავრცელებას ყოველმხრივ უწყობდა ხელს ბერძნულის საწინააღმდეგოდ.

431 წელს ეფესოს კრების შემდეგ კონფესიური თვალსაზრისით სირია ორ ნაწილად გაიყო - მონოფიზიტურად და ნესტორიანულად** და, ვინაიდან სირია ირანის გავლენის სფეროში იყო, სპარსეთის მეფე სომხებს იმ სარწმუნოებას სთავაზობდა (თუნდაც ნესტორიანულს), რომელიც მის კონტროლს ექვემდებარებოდა. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ მართლმადიდებლობას აიჩევდნენ, მაშინ სომხებს გაძევებას უქადდნენ სამშობლოდან. აი, როგორ ემუქრებოდა მათ პეროზ მეფე:

,,ერთი ორთაგანი ყავთ - ანუ გამოირჩიეთ ყოველთა ასურთაგან სჯული თვინიერ მელქთაისა, რომელნი არიან სჯულითა ბერძენ, ანუ დაუტევეთ ქუეყანაი თქუენი და ივლტოდეთ ჩუენგან!’’ (არსენი კათალიკოზის თხზულების მიხედვით).

როდესაც ამ ვითარებას აფასებდა, ივანე ჯავახიშვილი მიუთითებდა: ,,მაშასადამე, სომხებს შეეძლოთ თვითოეული აღსარება მიეღოთ იმ აღსარების გარდა, რომელსაც ბერძნები მისდევდნენ, რომ ამგვარად სომხებსა და ბიზანტიელებს შორის სულიერი და სარწმუნოებრივი ერთობა და კავშირი შეწყვეტილიყო და ამრიგად სომხეთი პოლიტიკურადაც ბიზანტიის მომხრე და შემაყურებელი არა ყოფილიყო.’’

ხოლო იმისათვის, რათა თანმიმდევრულად განეხორციელებინა თავისი მიზან-დასახულობანი, ირანის სახელმწიფოს ოფიციალურ პოზიციას სარკესავით უნდა აესახა ბიზანტიის კეისართა პოლიტიკა. ამიტომაც, იგი ჯერ იმპერიისაგან დევნილ ნესტორიანობას უჭერდა მხარს თავის ქცეშევრდომ ქვეყნებში, ხოლო შემდეგ შევიწროებულ მონოფიზიტთა მფარველი გახდა. ,,519 წელს, ბიზანტიაში ქალკედონის კრების განსაზღვრებების აღდგენის შემდგომ, ირანის ხელისუფლებამ ამის საპირისპიროდ მონოფიზიტებს დაუჭირა მხარი და მათ უწევდა მფარველობას.’’

ამგვარი შორსგამიზნული პოლიტიკით სპარსელებმა თანდათანობით მიაღწიეს განხეთქილებას ქრისტიანთა შორის და, როგორც XIV საუკუნის სომხური ,,საეკლესიო ქრონიკის’’ ავტორი აღნიშნავს: სპარსელთა ხელშეწყობით დაიშალა ერთიანი იდეოლოგიური ბანაკი - საბერძნეთი, სომხეთის სპარსული ნაწილი, სომხეთის ბიზანტიური ნაწილი, ქართლი, (ალბანეთი) და სივნიეთი. სწორედ იდეოლოგიური ბანაკი და არა ორგანიზაციული (ხაზი ჩემია - ზ.ქ.), რადგან სპარსელებმა კარგად უწყოდნენ, ჯერ სული უნდა გამოეცალათ ეროვნული ორგანიზმისათვის, რათა სხეული ადვილად დაემორჩილებინათ. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ირანის თვალუწვდენელი სახელმწიფოს სხვადასხვა რეგიონებში ქრისტიანობა ფართოდ იყო გავრცელებული და ქრისტიანი სასულიერო მოღვაწეები ზოგჯერ ისეთი პატივით სარგებლობდნენ, რომ თვით მოგვთა შურსაც კი იწვევდნენ ხოლმე”.  ამიტომ ამ ვითარებაში სპარსელებისათვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენდა ერთიანობისაკენ ქრისტიანების ბუნებრივი სწრაფვის მოშლა!

ამ საქმეში მათ სჭირდებოდათ ერთგული თანამდგომი და ხელშემწყობი და ეს ფუნქცია თავის თავზე სომხეთმა იკისრა, რისთვისაც მას საეკლესიოთა და საეროთა მოწადინების გარდა, გეოგრაფიული ადგილმდებარეობაც ხელს უწყობდა. ისინი იოლად დაჰყვნენ დამპყრობლის ნებას, სიუზერენისაგან დაშინებულნი თუ მოქრთამულნი, ნაბიჯ-ნაბიჯ, თანდათანობით მოწყდნენ ჭეშმარიტი რჯულის მატარებელ დედა-ეკლესიას და თუ ჯერ კიდევ VI საუკუნისთვის ირანის მფარველობით სირიული ეკლესია იჩემებდა მთელი საქრისტიანო აღმოსავლეთის, მათ შორის ქართული, სომხური და ალბანური ეკლესიების მეთაურობას, მალე სირიული ეკლესიის ადგილი და გავლენა, იმავე ირანის შეწევნით, ახლა სომხურმა ეკლესიამ - დაიკავსა.

სომხურმა ეკლესიამ, რომელიც აქამდე ეთანხმებოდა მსოფლიოს პირველ სამ საეკლესიო კრებათა გადაწყვეტილებებს, უარყო 451 წელს ქალკედონის მეოთხე საეკლესიო კრებაზე მიღებული დადგენილებები. სულ მალე, 482 წელს მათ უპირობოდ მიიღეს ბიზანტიის იმპერატორ ზენონისაგან გამოცემული ,,ჰენოტიკონი’’, რომლითაც ეს უკანასკნელი ცდილობდა მონოფიზიტობისა და მართლმადიდებლობის მორიგებას; ხოლო შემდეგ, კავად მეფის ბიზანტიაზე გამარჯვებით გულმოცემულმა ირანელებმა თავს მოახვიეს კავკასიას თავისი იდეოლოგია. როგორც ამას საგანგებოდ აღნიშნავს სიმონ ჯანაშია: ,,506 წელს, ირანელების კარნახით, მოწვეულ იქნა სომხეთის, ქართლისა  და ალვანეთის გაერთიანებული კრება, რომელმაც აშკარად დაგმო ქალკედონის აღსარება და მონოფიზიტებს მიემხრო’’. სომხები ამ კრებაზე ტონის მიმცემნი იყვნენ და სომხურ ლიტერატურაში პირველად ჩნდება ქალკედონის განმაქიქებელი სიტყვები, ხოლო დვინის მეორე საეკლესიო კრებას, პირველიდან ნახევარი საუკუნის მერე საერთოდაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა სომხური ეკლესიის ისტორიაში, რადგან ამ კრების შემდეგ ქალკედონის კრება ღიად იქნა დაგმობილი და სომხები გაემიჯნენ ბიზანტიას ეკლესიას.

მართალია, სომხები ქალკედონის კრებას არ ესწრებოდნენ, რასაც თავის ,,საქართველოს ეკლესიის ისტორიაში’’ გვიდასტურებს მიხ. საბინინი, მაგრამ, ცხადია, მათი ეკლესიისათვის საიდუმლოდ არ დარჩებოდა ქალკედონში მომხდარი სასწაული,*** რომელმაც მრავალი განდგომილი კვალად მოაქცია ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე, მაგრამ სომხების საკუთარ ნებას წინ ეღობებოდა დამპყრობლის მკაცრი გაფრთხილება: ან უარი ეთქვათ მართლმადიდებლობაზე, ან აეკრიფათ გუდა-ნაბადი საკუთარი ქვეყნიდან!

როგორც არსენი კათალიკოზი მოგვითხრობს, ისე შეუწუხებია სომხები სპარსთა მეფეების მუქარას, რომ უმძიმეს მდგომარეობაში ჩავარდნილნი, ისინი: ,,...შეიპყრნა ურვამან და იქმნა ანჯმნობაჲ შორის მათსა მრავალთა დღეთა’’ და უკეთესი რომ ვერა მოიფიქრეს, ერისკაცებმა ნერსე კათალიკოზს მიანდეს ეს საქმე გადასაწყვეტად: ,,უმჯობესი ჩუენი შენ უწყი. რაჲცა ჰბრძანო უმჯობესი, სულთა დაუყუდნებლად დავემორჩილნეთ ბრძანებათა შენთა’’. შემდეგ გულწრფელი სინანულით აღნიშნავს ავტორი:

,,ხოლო მან საწყალობელმან დაამონნა სულნი ჴორცთა და არა მიხედნა ყოვლადვე საუკუნეთა გუემათა და შუებათა და არა ისმინა ჴმაჲ უფლისაჲ სახარებისაგანი, ვითარმედ: ,,უკუეთუ ყოველი სოფელი შეიძინო და სული შენი მოიკლა, რაჲ მისცე მისი ნაცვალიო?’’ აი, როგორ პასუხობს ნერსე კათალიკოსი თავის სამწყსოს:

,,უმჯობეს არს ჩუენდა სიკუდილი, ვიდრე-ღა ჟამსა ამას კუალად-მოქცევაჲ ბერძენთა და მეორედ დაგდებაჲ ქუეყანისა და მოწყუედაჲ ჩუენი მწირობით’’. და მაშინ იყო, რომ ,,მიუვლინეს მეფესა მწუხარებით და ითხოვეს სჯული იაკობთაჲ’’. ასე ათქმევინეს უარი სპარსელებმა სომხებს ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე - დევნილობაში შესაძლო ერის განსაცდელთ ნერსე კათალიკოსმა რჯულის დათმობა არჩია და ამგვარად, ,,განდგეს მართლისაგან და ჭეშმარიტისა სარწმუნოებისა და უცხო იქმნნეს და განისხნეს წმიდისაგან და დიდებულისა სამოციქულო კათოლიკე ეკლესიისა’’... ყოველივე ეს მომხდარა სწორედ დვინის II საეკლესო კრებაზე. და ეს კრებაც, ისევე როგორც I საეკლესიო კრება, სპარსთა მითითებით იყო მოწვეული და მიმდინარეობდა სპარსთავე კარნახით, რასაც მოწმობენ კიდეც საეკლესიო საბუთები:

XIV საუკუნის სომხური საეკლესიო ქრონიკა შემდეგნაირად გადმოგვცემს VI საუკუნის შუა წლებში კათალიკოს ნერსე II აშტარაკელის მიერ ჩატარებული სომხეთის ეკლესიის კრების შესახებ: ,,...მან მოიწვია კრება დვინში სპარსელთა მეფის ბრძანებით ბერძენთაგან გამოსაყოფად...’’ ასევე ხაზგასმით არის სპარსი ხელისუფლის უმაღლესი ნება დადასტურებული სომხურსავე წყაროში, რომელსაც ეწოდება ,,წმინდა გრიგოლისგან დაწყებული სომხეთში შემდგარი წმინდა კრებების შესახებ’’, სადაც ვკითხულობთ: ,,მეექვსე კრება მოიწვია ნერსე მიჯინმა დვინში და გამოეყო სომხეთი საბერძნეთსა და იერუსალიმში წასვლას, რისთვისაც დიდად აღუთქვა ხოსრომ, სპარსეთის მეფემ ნერსეს.’’ ამავე მონაცემებზე დაყრდნობითაა ქართულ საისტორიო ლიტერატურაში აღწერილი ეს მოვლენები - არსენი საფარელი: ,,არამცირედი აღთქუმაი ყო ხუასრო მეფემან ნერსე კათალიკოზისა მიმართ... რომლითა შეარყია უგულისხმო გული მისი, ქმნა კრებაი პირველი დვინს ****  და განეშორნენ სჯულითა ბერძენთა და იერუსალემსა’’; ანტონ კათალიკოსი: ,,ამან ნერსე შეკრიბნა ეპისკოპოსნი რაოდენნიმე ქმნად კრებისა ქალაქსა დვინს სათნო-ყოფისათვის სპარსთა მეფისა ხოსროვისა, მგულვებელმან, ვითარმედ განდგომილებითა ბერძენთათა მოიმადლებს იგი სპარსთა მეფესა’’.

და როგორც ქრთამითა და ძალადობით დაათმობინეს სპარსელებმა სომხებს ჭეშმარიტი სარწმუნოებისადმი ერთგულება, მათივე მოთხოვნით გამიჯნეს ისინი მართლმადიდებლური სამყაროსგანაც, რასაც შემდეგნაირად აგვიწერს VII საუკუნის უსახელო თხზულება ,,Narratio de rebus Armeniae’’: ,,[სომხებმა] უარყვეს წმინდა გრიგოლის გარდამოცემა (აღთქმა) და კესარიის საყდარს გაემიჯნენ. ბრძანება მიიღეს სპარსეთის მეფისაგან, რომ თვითონ დაისხან ხელი”, რასაც ეყრდნობა არსენი კათალიკოსის დასკვნაც: ,,...სომხითმან ბრძანებაი მიიღო სპარსთა მეფისაგან ხელდასხმაი ეპისკოპოსებისაი თავის თვისით’’ (ამდენად, სომხები არათუ მხოლოდ ,,იძულებული შეიქნენ ეღალატნათ მამაპაპეული შჯულისათვის და გამდგარიყვნენ მართლისაგან სარწმუნოებისა’’, არამედ ,,საეკლესიო დამოუკიდებლობაც უკანონოდ მოიპოვეს’’.)

თუ ადრე სომხების ეპისკოპოსებს ხელს ასხამდა კესარიის ეპისკოპოსი, სომხებმა სპარსელების ბრძანებით ასეთი წესი შეცვალეს - მათ მოციქულები მიუგზავნეს ნერშაპოს, ტარონის ეპისკოპოსს, რომელიც სპარსთა მეფის მიერ იყო დადგენილი და მოახსენეს, რომ მათ გარდა ყველანი ჩამოშორდნენ ჭეშმარიტ სარწმუნოებას (მიიღეს ნესტორის მწვალებლობა, დაამტკიცეს ქალკედონის კრება) და მათ, სომხებს, აღარა აქვთ თავისი ეკლესია, რომ ხელი დაასხან თავის მღვდელმთავარს. ამიტომ, სთხოვეს, დაედგინა სომხებისათვის ეპისკოპოსი. ნერშაპომ შეიწყნარა მათი თხოვნა და დაუდგინა კათალიკოსი ნერსე. საეკლესიო ისტორიკოსის, ე. ნიკოლაძის განმარტებით: ,,სომეხთა საქციელი ჩამოაშორებდა მათ მართლმადიდებელ სარწმუნოებას, რაც იყო ძლიერ საჭირო მაშინდელ სპარსთა მეფისათვის, რომელიც დიდ ფულს დაპირდა სომეხი ხალხის წინამძღვართ’’.

როგორც ვხედავთ, სპარსი ხელისუფლები თვით უზენაეს სარწმუნოებრივ იერარქიაში ჩაერივნენ სომხებს და აღუკვეთეს მათ ეპისკოპოსების ხელდასხმა, რაც მათ მსოფლიო კათოლიკე ეკლესიის მიღმა ტოვებდა საბოლოოდ. ასე რომ, ძალადობით, ქრთამითა და მოსყიდვით სპარსელებმა მთლიანად დაიქვემდებარეს სომხური ეკლესია და სათავისოდ შერჩეული სომხური სასულიერო წრეები თვით სომხეთის დიდგვაროვანთა წინააღმდეგაც გამოიყენეს. შაჰმა ხოსრომ, მაგალითად, დაინათესავა კათალიკოსი ნერსესი და ეპისკოპოსებს გადასცა გადასახადთა აკრეფის საქმე, რომელიც მანამდე მემამულეთა ხელში იყო.

ამ ვითარებას შემდეგნაირად აღწერს არსენი კათალიკოზი: ,,სპარსთა მარზაპანთა დაიპყრეს სომხითი და შეურაცხიქმნა წესი საქრისტიანოი, და ეკლესიათა განგებაი, და აზნაურთა ხელმწიფებაი დაეცა სპარსთა მარზაპანთაგან, და კათალიკოზნი და ეპისკოპოზნი განდრკეს სიმართლისაგან და კადნიერებაი მოიღეს სპარსთაგან წინააღმდგომად აზნაურთა, და ხარკსა სოფელსა თვით გარდაიხდიდეს, რამეთუ ეპისკოპოსთა და ქორეპისკოპოსთა მიანდვეს ქვეყანა, ვითარცა მორჩილთა მეფობისა სპარსთაისა’’.

ხოლო, სადაც და ვისთანაც ქრთამი და მოსყიდვა არა სჭრიდა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იქ სპარსელები სომხებზე ნაჩვევ მუქარისა და ძალდატანების მეთოდს მიმართავდნენ. თავიანთთვის მიუღებელ სასულიერო პირებს სპარსელები უცერემონიოდ განიპატიჟებდნენ. ასე მაგალითად, მათ კათალიკოსობა ჩამოურთმევიათ საჰაკისათვის ან, კიდევ ასეთი მაგალითი: როდესაც 597 წელს სპარსეთის მთავარმა სატრაპმა და სომხეთის გამგებელმა სუმბატმა დვინში მოიწვია საეკლესიო კრება ახალი კათალიკოსის ასარჩევად, საეკლესიო მოღვაწეებს სთხოვა: პირველი - ქალკედონის უარყოფა და მეორე - ახალი მოძღვრებისათვის მხარდაჭერა. ბევრმა განაცხადა პროტესტი, რადგან მხედართუფროსს არავითარი უფლება არ ჰქონდა, განეწესებინა მათთვის სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა. სუმბატმა დაშალა კრება და სათითაოდ დაიბარა მღვდლები, დაემუქრა მათ (კათედრების წართმევითა და დაპატიმრებით) და მომავალ კრებაზე თანხმობის პირობა ჩამოართვა.

ასეთი მონური მორჩილების მაგალითად გამოდგება ჩვენს მიერ ზემოთ აღწერილი შემთხვევა, როდესაც მავრიკე კეისარმა დაიბარა სომხები ჭეშმარიტი სარწმუნოების გამოსაძიებლად. მოსე კათალიკოსი არ წავიდა, დარჩა სპარსთა ნების აღმსრულებლად: ,,არა წიაღ ჳჴდე მდინარესა აზატსა, რომელ არს საზღვარი სპარსთაჲ’’ - ხაზგასმით აღიარა მან მათი მეუფება საკუთარ თავზე, ხოლო ქალკედონურ პოზიციების გამზიარებელ თანამემამულეებს ისევ სპარსთაგან შეგულიანებულმა უარი უთხრა: ,,არა შეიწყნარა მათი მოსე კათალიკოზმან და სხუათა ეპისკოპოსთა, რომელნი იყვნეს სპარსთა კერძონი’’ (არსენი საფარელის მიხედვით). როცა ამგვარ გადაწყვეტილებას იღებდა, სომხეთის სამღვდელოება უმჯობესად თვლიდა ღიად და დაუფარავად დამდგარიყო სპარსეთის მონოფიზიტების მხარეზე და თანხმობის ხელი გაეწვდინა მათთვის. ამით ისინი სატრაპებისაგან კეთილგანწყობას გამოელოდნენ, რომელთა მეშვეობითაც ქვეყნის მართვა-გამგეობაში მონაწილეობის, ან საზოგადოებაში გავლენიანი ადგილის დაკავების საშუალება მიეცემოდათ. მათ ეს გზა ირჩიეს, ვიდრე ქალკედონის კრების ცნობით მიწიერ სიამეებს მოკლება და საზოგადოებაში გამორჩეული ადგილის დაკარგვა. თუ ყველა არა, ზოგიერთი მათგანი მაინც ალბათ გულის სიღრმეში აცნობიერებდა საკუთარ ბრალეულობას უმართებულო ქცევით ეკლესიის მსოფლიო საყოველთაო სწავლების მიმართ, მაგრამ, როგორც დანანებით აღნიშნავს მიხ. საბინინი: ”წარმავალი, მიწიერი კეთილდღეობის გულისთვის, მაინც ისერიგად წარიწყმიდნენ სულით, როგორიცაა ცრუსწავლების მიღება, როგორც თავის, ისე წინამორბედთა რწმენის საზიანოდ”.

ასე და ამგვარად, ირანის სამეფო კარზე მტკიცედ მიჯაჭვული სომხური ეკლესია მისი უმაღლესი ნებართვის გარეშე ნაბიჯსაც ვერ დგამს: ჯერ ხომ V საუკუნის 20-იანი წლებიდან სომხეთის ეკლესიის მეთაურს, კათალიკოსს, შაჰი ნიშნავს თავისი სურვილის მიხედვით; მერეც მთელი სამღვდელოება ჰყავთ დაშინებული და მოქრთამული და ახლა საქმე უკვე იქამდე მიდის, რომ სარწმუნოებისა და საკუთარი ხალხის ღალატის საფასურად ,,რომელთამე კათალიკოზთა და ეპისკოპოსთა მეფენი სპარსთანი დაიშვილნეს და ძეობილად უწოდდეს კავადს და ხოსროს’’. ფოტის ეპისტოლეშიც ასე გახლავთ ნათქვამი: ,,მისცა თავისი შვილი ხოსრომ ნერსეს სომეხთა კათალიკოსს შვილობილად’’.

ხოლო ამავე პერიოდში ,,ძეობილ’’ კავად მეფესა და მის ჭეშმარიტ ძეს - ხოსროს, გამოცემული აქვთ ბრძანება: ,,თითოეულმა თავისი სარწმუნოება იპყრას და ნურავის ექნება სომეხთა შევიწროების უფლება. ყველანი ჩვენი მონები არიან ხორცით, ხოლო სულთა შესახებ მან უწყის, ვინც სულებს განსჯის’’. ესე იგი, ნომინალურად ყველა კონფესიის ქრისტიანისათვის თითქოს დაშვებულია სარწმუნოების აღიარების თავისუფლება, მაგრამ სომხებისათვის თვალსაჩინოდ იგრძნობა განსაკუთრებული პირობები, უკეთუ არავის აქვს მათი სარწმუნოებრივი შევიწროების უფლება. და ეს შეღავათი სრულიად განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს მაშინ, როდესაც ,,იერუსალიმის წარტყვევნის’’ შემდეგ რადიკალურად იცვლება სპარსელ ხელისუფალთა პოზიცია და უკვე ხოსრო ორმიზდის ძე უბრძანებს აღმოსავლეთის და სირიის ყველა ეპისკოპოსს, რათა სამეფო კარზე შეიკრიბონ. 610-იან წლებში (613-616 წელს) მოწვეულ იქნა ეგრეთ წოდებული ,,სპარსული კრება’’ და კრების დადგენილების საფუძველზე ხოსრომ გამოსცა ბრძანება: ,,ყველა ჩემმა ქვეშევრდომმა ქრისტიანმა უნდა მიიღოს სომხური სარწმუნოება’’, ხოლო სხვა აღმსარებლობის ქრისტიანთათვის მოქმედებდა შემდეგი ძალისმიერი კანონმდებლობა, რომლის შესახებაც გვაუწყებს პატიმოთინი (მართლმადიდებელ სომეხთა წერილობითი მატიანე): ,,და დაიპყრა ხოსრო მეფემან სომხითი და აბრამიცა კათალიკოზად დაიდგინა და აიძულა შეჩუენებად კრება ხალკიდონისა ანუ წარსდგა მუნით’’ (იქვე 197).

ესე იგი, მართლმადიდებელ ქალკედონიტ მოღვაწეებს წინადადება ეძლევათ, ან მიიღონ სომხების სარწუნოება, ან დატოვონ თავიანთი სამშობლო!

დააკვირდით, რა ,,პროგრესი’’ განიცადა სომხურმა ეკლესიამ: თუ მეხუთე საუკუნეში ჯერ მხოლოდ არჩევანის წინაშე არიან პეროზ მეფის ბრძანების თანახმად - ან მიიღონ ნებისმიერი ქრისტიანული კონფესიური აღმსარებლობა მართლმადიდებლურის გარდა და ან დატოვონ ქვეყანა, ახლა ისინი უკვე სპარსთა უპირველესი თანამდგომნი და თანამოაზრენი გამხდარან, რომელთა კონფესიასაც დანარჩენ ქრისტიანებს თავს ახვევენ და პირობას ართმევენ - ან მიიღონ სომეხთა სარწმუნოება, ან დატოვონ თავიანთი ქვეყნები!

მაგრამ, როგორც იტყვიან: ,,დრონი მეფობენ და არა მეფენი’’...

,,სპარსული კრების’’ შემდეგ დიდხანს არ გაუვლია და, როგორც თვით ორმანიანი განმარტავს, ჩამომდგარა ბერძნული ბატონობის 60 წელი (633-693 წწ).

საგულისხმოა, რომ მთელი ეს 60-წლიანი პერიოდი, პოლიტიკურ დაქვემდებარებასთან ერთად, სომხური ეკლესიის ქალკედონურ სარწმუნოებასთან ზიარებისა, მართლმადიდებელი ავტორების მიერ (არსენი კათალიკოზი, ანტონ I, მიხ. საბინინი, მოსე ჯანაშვილი) სომხების ჭეშმარიტ სარწმუნოებასთან დაბრუნების ბუნებრივ მოთხოვნილებას უკავშირდება; მაგრამ თუ ამ მოვლენას განვიხილავთ სომხეთის მთლიანი ისტორიის შუქზე, სრულიად სხვაგვარი სურათი წარმოგვიდგება. სომეხ ისტორიკოსთაგან სრულიად ერთგვაროვანი შეფასებაა ადრეული საუკუნის პერიოდისაც, როდესაც ,,სპარსელებისა და არაბების მსგავსად ბერძნის კეისრებს ძალა დაუტანებიათ და 452 წ. სომხები გადაუსახლებიათ თავიანთ ადგილ-მამულში, რის გამოც ბევრისაგან ბევრი სომეხი იძულებული გამხდარა შესდგომოდა მათს ტიპიკონს’’ და გვიანდელ დროშიც, XII საუკუნეში მათეოს ურჰაეცის ბერძენთმოძულეობამდე, რომელიც სხვებთან ერთად თვით ბერძენ სასულიერო მოღვაწეებსაც არ ინდობს, რადგან მისი სიტყვით, ისინი ცდილობდნენ მათს ქალკედონიტობაზე მოქცევას. ორივე ამ მოსაზრებას ზურგს უმაგრებს თანამედროვე სომეხ მკვლევართა შეფასებანიც, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ: ,,სომეხთა მართლმადიდებლობაზე მოქცევის გულმოდგინე მცდელობა, ადექვატურად ასახავდა ბიზანტიელთა მიზანს - სომხეთში თავიანთი ბატონობის დამყარებას (იხ. კ. იუზბაშიანის ,,ბაგრატიდთა ეპოქის სომხური სახელმწიფოები და ბიზანტია’’). ამიტომ, ამ დასკვნაში ალბათ უნდა ვერწმუნოთ სომეხ მეცნიერებს და ჩვენის მხრიდან, სომხების დროდადრო მართლმადიდებლობაზე მოქცევის საიდუმლო სომეხთა მხრიდან ჭეშმარიტების ძიების წყურვილში კი არ ჩამოვართვათ (ცალკეულ მართლმორწმუნე სასულიეროთა და საეროთა გამოკლებით!) არამედ მათთვის ჩვეულ, მპყობელისადმი მონურად პირმოთნე თავდადრეკილობაში!***** ამდენად, ბუნებრივია, რომ, როდესაც ბიზანტიელთა ხანმოკლე ბატონობის შემდეგ არაბების ჟამი დადგა და ახალმა დამპყრობლებმა იგივე მოთხოვნები წაუყენეს მათ, რასაც სპარსელები მოითხოვდნენ ადრე - განშორებოდნენ ბერძენთა სარწმუნოებას, სომხები მზად იყვნენ ამისათვის და - როგორც ორმანიანი გვაუწყებს, როდესაც ,,ხალიფების წარმომადგენლები უშუალოდ განაგებდნენ სომხეთს საუკუნენახევრის მანძილზე (693-862 წწ.), ამ ხნის განმავლობაში, ,,ისევე, როგორც სპარსელები, არაბები აცდუნებდნენ და აქეზებდნენ მათ, რათა ისინი დაშორებოდნენ ბერძნებს’’.

ამისათვის, როგორც სპარსელები, არაბებიც იმასვე აიძულებდნენ - ბერძენთა საწინააღმდეგო რელიგია ჰქონოდათ. იმავე ორმანიანის აღიარებით: ,,ხალიფებისათვის მომგებიანი იყო, რათა სომხებს თავიანთი საეკლესიო საქმეები მოეგვარებინათ ბერძნული თვალთახედვის საწინააღმდეგო მიმართულებით’’. ამიტომ, ისინიც მონოფიზიტობას უფრო უჭერდნენ მხარს, ვიდრე დიოფიზიტობას,******  ანუ მწვალებლობას, ჭეშმარიტი სარწმუნოების ნაცვლად.

და, ისევე, როგორც სპარსელების შემთხვევაში, სახეზეა არაბების მიმართ სომეხთა მონური დამთმობი განწყობილებანი. სომხები კვლავ უარს აცხადებენ ბერძენთა სარწმუნოებაზე და წინანდებური ბრმა მორჩილებითა და ანგარებით ახლა არაბებს უკრავენ მდაბლად თავს.

სომხური საეკლესიიო ისტორია სავსეა მსგავსი მაგალითებით - ავიღოთ იმავე ორმანიანის წიგნიდან: ,,პატრიარქი ისააკ III გაემგზავრა დამასკოში, რათა ხალიფას წინაშე წარმდგარიყო, მაგრამ გზაში უეცრად გარდაიცვალა. თუმცა, მის ნაბიჯს უნაყოფოდ არ ჩაუვლია - ხალიფამ სომხურ ეკლესიას დაუმტკიცა ის უპირატესობანი, რომელთა სათხოვნელადაც მიემგზავრებოდა პატრირქი’’; ორმანიანი საგანგებოდ აღნიშნავს იოანე კათალიკოსის ურთიერთობის ხელოვნებას ხალიფებთან, რომლებიც ”ერთობ ირჯებოდნენ სომხური ეკლესიისთვის უპირატესობისა და დათმობების მინიჭებით’’. ამ ხრივ ნიშანდობლივია იმ სმბატ I-ის რელაციები არაბებთან, რომლის ურთიერთობაზეც უკვე გვქონდა საუბარი ბიზანტიის ხელისუფლებასთან (იხ. ზემოთ), როდესაც მან ხალიფატის ზურგს უკან დადო ბიზანტიელებთან შეთანხმება. ამ აქტით უკმაყოფილო არაბთა მმართველი აფშინი გაუწყრა სმბატს, მაგრამ სომეხთა ხელისუფალი არ დაიბნა და იმით მოუქონა თავი, რომ ეს შეთანხმება თვით მუსულმანთათვის იქნებოდა ხელსაყრელი, რომლებსაც იმპერიასთან უშუალოდ დაკავშირების საშუალება მიეცემოდათ და ამ გზით გაიმდიდრებდნენ ხაზინას.

ანტონ კათალიკოსის წიგნში ,,მზა-მეტყველება’’, რომელიც სომეხთა მწავლებლობის შესახებ არის დაწერილი, აღწერილია ზუსტად იგივე სურათი, რომლის მსგავსსაც ნერსე აშტარაკელის მოღვაწეობის პერიოდშიც ვხვდებით, როდესაც სპარსთა ბრძანებით საეკლესიო კრება იქნა მოწვეული ბერძენთაგან გამოსაყოფად. როგორც ზემოთ ითქვა, ეს მოხდა დვინში, VI საუკუნის შუა წლებში. და, აი, თითქმის ორი საუკუნის შემდეგ, მანაზკერტის კრებაზე, 726 წელს ბეჭედი დაესვა დვინის კრებაზე მიღებულ დადგენილებებს - გამყარდა და განმტკიცდა სომხური მონოფიზიტური სარწმუნოება, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი აქ ის გახლავთ, რომ ეს კრებაც გარეშე დამპყრობთა ხელისუფლის ბრძანებით შემდგარა და იგივე მითითებით - გამოყოფოდნენ სომხები ბერძენთა ერთობას. და, როგორც ადრე ამ ღვთის წინააღმდგომ საქმეს სპარსთა დავალებით იქმოდა ნერსე აშტარაკელი, ახლა იგივე საქმე იოანე ოძუნელს დაევალა. ანტონ კათალიკოსი გვაუწყებს: ,,ხოლო მან იოანე (ოძუნელმა) მიიტაცა რა ეკლესია მძლავრებით, ახალ ჰყო მან პირველი იგი წვალებაი ნერსე აშტარაკელისა თანა მოსაყდრისა თვისისა... რამეთუ ქმნა კრებაი საეშმაკო ყოვლად ბილწმან დაბასა მანასკერტს ბრძანებითა მახმედიანთა მთავრისა ომარისათა’’.

ამრიგად, მაზდეანი სპარსი ხელისუფალი მაჰმადიანი ომარით შეიცვალა. არ შეცვლილა მხოლოდ სომხური ეკლესიის სამოქმედო ტაქტიკა - ერთგულად ემსახუროს დამპყრობლის პოლიტიკურ ინტერსებს და თავისი რელიგიური მრწამსი ააგოს მათი მოთხოვნების შესაბამისად!

რაც ყველაზე უფრო საგულისხმოა, იმ ქურდის კვალობაზე, დღეში შვიდჯერ რომ გატყდება, თავისი წიგნის ბოლოში ვერც ორმანიანი გაქცევია სიმართლეს და თავისდაუნებურად გაუმხელია მწვალებლური აღმსარებლობისადმი სომეხთა ერთგულების ის ჭეშმარიტი მიზეზი, რასაც მანამდე გულმოდგინედ მალავდა, რომ: ,,სომხური ეკლესია იძულებული იყო შეეთვისებინა მისთვის მიუღებელი შეხედულებანი და სწავლებანი ხან სხვა ქვეყნების ძალმომრეობისა და ზეწოლის გავლენით და ხან საკუთარი იმედებისა და ილუზიების ტყვეობაში’’. მართალია, აქ იგი მხოლოდ ფაქტების კონსტატაციით დაკმაყოფილდა, სათანადო დასკვნების გარეშე, მაგრამ ასეთი აღიარებაც გასაკვირია, თუნდ უნებურიც რომ იყოს!

სამაგიეროდ, სომეხთა სარწმუნოებრივ-პოლიტიკურ ქმედებებს ღრმად გააზრებულ ფსიქოლოგიურ ახსნას უძებნის გასული საუკუნის ცნობილი პუბლიცისტი და საისტორიო მოღვაწე ვასილი ველიჩკო, რომელიც თავის ვრცელ ნარკვევში ,,კავკასია’’  ეროვნული მიკერძოების გარეშე შემდეგნაირად იხილავს სომეხთა რჯულგანდგომილების მიზეზებს:

,,განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს ის ვითარება, რამაც სომეხთა განდგომა გამოიწვია მართლმადიდებლობისაგან. იგი მომდინარეობდა თეოკრატიული მისწრაფებებისაგან, მატერიალურ და პოლიტიკურ მოსაზრებათაგან, მზადდებოდა დიდი ხნის მანძილზე, მაგრამ ჩამოყალიბდა და დოგმატური საფუძვლები დაიკანონა მხოლოდ VI საუკუნეში, როცა სომხებმა, სპარსეთის მეფის, ხოსროს საამებლად, საბოლოდ უარყვეს ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილებები და მიეკედლნენ მონოფიზიტობას. სპარსელებს ეს ესაჭიროებოდათ, რათა ქრისტიანულ სამყაროში შეეტანათ განხეთქილება და დაესუსტებინათ ბიზანტია. ასეთსავე მიზანს ისახავდნენ არაბებიც, რომლებიც სომხების წინააღმდეგ იყენებდნენ მუქარასაც და ფულსაც, ანუ იმ ხერხებს, რომელთა წინაშეც წინააღმდეგობის გასაწევად უძლურნი არიან ჰაიკის შვილები. სომხები, ერთი მხრივ, ჭეშმარიტი სარწმუნოების ღალატის გზით დადგნენ მონური ქედმოდრეკილობით ურჯულო დამპყრობლის წინაშე, ხოლო მეორე მხრივ, განიმტკიცეს იატაკქვეშა სახელმწიფოს განსაკუთრებული ტიპი, რომელიც მათს სემიტურ ინსტინქტს პასუხობდა, კერძოდ თეოკრატიას, სადაც პოლიტიკური და მატერიალური ინტერესები იძენდნენ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას, რელიგიურის საზიანოდ’’.

ხოლო, თუ ამ ,,იატაკქვეშა სახელმწიფოს განსაკუთრებულ ტიპს’’ გულისხმობდა იარაღად ბიზანტიის წინააღმდეგ მალაქია ორმანიანი, სომხეთში რელიგიურის საზიანოდ რომ უნდა დამკვიდრებულიყო, ისღა არის ალბათ მისგან  გულდასაწყვეტი, რომ მათ არ დანერგეს ქვეყანაში ჯერ მაზდეანობა და შემდეგ -  მაჰმადიანობა, რომელთა მეშვეობითაც მიზანი უკეთ მიიღწეოდა და დამპყრობლების გულსაც უფრო ადვილად მოიგებდნენ!

ამრიგად, ზემოთ განხილული საკითხების საფუძველზე უკვე შეგვიძლია თამამად ვუპასუხოთ ჰიპოთეზის პირველ ნაწილში დასმულ კითხვას, თუ ვის და რის წინააღმდეგ გამოსაყენებელი იარაღი იყო მონოფიზიტობა:

სომხეთში მონოფიზიტობის სახელმწიფოებრივი რელიგიის რანგში გამოცხადება გულისხმობდა არა დამოუკიდებელი საეკლესიო პოლიტიკის გატარებასა და ამ გზით ეროვნული თვითმყოფადობისაკენ სწრაფვას, არამედ ეს იყო სომეხთაგან დამპყრობელი ერების მიმართ მონურ-ქვეშევრდომული დამოკიდებულების გამოხატულება: სომხებისათვის მონოფიზიტობა ბიზანტიური და რუსული ეკლესიების გავლენიდან თავდაცვის იარაღი კი არ იყო, არამედ სპარსი და არაბი დამპყრობლებისადმი ერთგულების და ყურმოჭრული ყმობის ნიშანი - ამქვეყნიური იოლი, მაძღარი, ,,მშვიდობიანი’’ არსებობის საშუალება; ისევე, როგორც წმიდა მოწამეებს აღუთქვამდნენ მტარვალნი ქვეყნიურ დიდებას, პატივსა და სიმდიდრეს  - ჭეშმარიტი სარწმუნოების უარყოფის ფასად!

(გაგრძელება იქნება) 

*მონოფიზიტობის სახელით ცნობილ ქრისტიანული სექტის შესახებ, რომელიც სომხური ეკლესიის ოფიციალური რელიგია გახდა, ჩვენი ნაშრომის შემდგომ თავებში დაწვრილებით იქნება საუბარი. აქ მხოლოდ მათს მთავარ ცდომილებაზე მოგახსენებთ: მონოფიზიტების შეხედულებით მაცხოვრის ღვთაებრივმა ბუნებამ იმდენად შთანთქა ადამიანური, რომ ამ უკანასკნელმა თავისი სუბსტანცია მთლიანად დაკარგა. მათი რწმენით ძე ღვთისა მხოლოდ ერთბუნებიანია.

**ნესტორიანელობა - მწვალებლური ქრისტიანული სექტა, რომლის ქრისტოლოგიური დოქტრინით, იესო ქრისტე არის მხოლოდ ადამიანი, კაცი, რომელშიც სულიწმინდის საშუალებით ჩასახლდა სიტყვა - ღმერთი (ლოგოსი). ამიტომ ღვთისმშობელს უნდა ეწოდოს ადამიანის, კაცისმშობელი და არა ღვთისმშობელი. თავისი არსით ნესტორიანელობა საპირისპიროა მონოფიზიტობისა.

***ამ სასწაულის შესახებ მომდევნო თავებში იქნება საუბარი.

**** როგორც მკვლევარი ზაზა ალექსიძე შენიშნავს: ,,V საუკუნის მეორე ნახევრის დასაწყისში, დვინში, როგორც ჩანს, ორი კრება შედგა’’. აქ, ალბათ უნდა ვიგულისხმოთ სწორედ ამ საეკლესო კრებათაგან პირველი.

 *სამაგალითოდ, შეიძლება ითქვას, რომ ბიზანტიაში გაწვეულ ზემოთ მოხსენიებულ პეტროს I-ს, ანის-შირაკის სამეფოს დაცემის შემდეგ (1045 წ.) კონსტანტინოპოლშიც თან წაუღია ოქროს ტახტი, რომელზეც იჯდა თურმე კეისართან საუბრისას.

 ******ამ მხრივ საგულისხმოა დრასხანაკერტცის ცნობა ერთი მაჰმადიანი რჯულის მოძღვრის შესახებ, რომელიც თურმე ასე მიმართავდა არაბ მმართველს: ,,განძის გულისთვის სომეხ ქრისტიანთა მოძღვრების გავრცელებას რატომ უწყობ ხელს? ,,განძი სომხებს სხვა გზით, ძალის გამოყენებით უნდა წაართვათო’’.