მეფეთა-მეფე თამარის პოზიცია ჯვაროსანთა III და IV ლაშქრობებისადმი

ლოვარდ  ტუხაშვილი

,,ნარკვევები ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან“

წიგნი I

ბაგრატ III-დან გიორგი  V ბრწყინვალემდე

წიგნში მონოგრაფიული წესით განხილულია ქართული დიპლომატიის განმსაზღვრელი მიმართულებანი X-XV საუკუნეებში, ე.წ. ,,იმპერიულ ხანაში“ ანუ ერთიანობის ეპოქაში. წარმოდგენილი ნარკვევები არის ქართული დიპლომატიის ისტორიის პირველი ნაწილი. წიგნში შესული ცალკეული ნარკვევები, დამოუკიდებელი შინაარსის მიუხედავად ქმნიან ქრონოლოგიურად თანამიმდევრულ გაბმულ ციკლს. მეორე ნაწილში ნაჩვენები იქნება თუ როგორ შეიცვალა სრული სუვერენიტეტის მქონე ქვეყნის ორიგინალური საგარეო პოლიტიკა ,,აღდგენა-გამოხსნისათვის“ ბრძოლის მანევრად.

მონოგრაფია გამიზნულია სტუდენტი-ახალგაზრდობისათვის. ვფიქრობთ იგი ფართო საზოგადოების ყურადღებასაც დაიმსახურებს.

საქართველოს სამეფოს დამოკიდებულება ჯვაროსნული ლაშქრობებისადმი ჯერ კიდევ მოითხოვს სათანადო შესწავლას, თუმცა ეს პრობლემა უყურადღებოდ არ არის დატოვებული. ამას შეეხო ბევრი მეცნიერი-მკვლევარი (ივ. ჯავახიშვილი, ს. კაკაბაძე, შ. ამირანაშვილი, მ. ლორთქიფანიძე, რ. მეტრეველი, ე. მეტრეველი. განსაკუთრებით ზ. ავალიშვილი და შ. ბადრიძე). საკითხი მაინც ბოლომდე არაა ნათელი. ბევრი მოვლენა ძალზე ბუნდოვანია და ახლებურ მიდგომას მოითხოვს. დავით აღმაშენებელმა ბრძოლა სელჩუკთა წინააღმდეგ დაამთხვია პირველ ჯვაროსნულ ლაშქრობას. 1096 წელს ქ. კლერნოში პაპი ურბან VIII-ის მოწოდებისთანავე საქართველოში დაიწყეს მოძრაობა ქვეყნის გამოხსნისათვის. 1099 წელს ჯვაროსნებმა აიღეს ქ. იერუსალიმი. დავით აღმაშენებელმაც შეწყვიტა ,,ხარაჯა“ (ე.ი. ხარკი). დავით IV-ის მთელი მოღვაწეობა მიმართული იყო კავკასიიდან თურქ-სელჩუკთა განდევნისაკენ. მან გაათავისუფლა ქვეყანა, გააერთიანა, შექმნა ,,ყოველი საქართველო“, რომელიც გადააქცია საერთო-კავკასიური იმპერიის მეტროპოლიად. ამ მეფის 36-წლიანი ბრძოლა, უფრო მეტად, ბოლო 25-26 წელიწადი იყო ჯვაროსანთა პირველი ლაშქრობის ერთი ყველაზე მძიმე და ხანგრძლივი ეტაპი. არსებობს მოსაზრება, რომ ქართველთა საგანგებო რაზმები მონაწილეობდნენ ქ. იერუსალიმის აღებაშიც. მოგვიანებით კი, 1100-1125 წლებში ქართველთა მუდმივი შეტევები სელჩუკიანებზე გახდა სირია-პალესტინის ჯვაროსნული სახელმწიფოების (იერუსალიმის სამეფო, ედესის სამთავრო, ანტიოქიის სამთავრო) აღმოსავლეთიდან დაცვის საიმედო გარანტია. ქართველთა დამსახურებაა ისიც, რომ ვერც იკონიამ და ვერც აღმ. თურქთა გაერთიანებებმა ვერ შეძლეს, განეხორციელებინათ აქტიური ღონისძიებები ჯვაროსანთა წინააღმდეგ. ამ მხრივ აღსანიშნავია დიდგორის მსოფლიო მნიშვნელობის ომის მოგება. ისლამის ლაშქარი, რომელსაც ხალიფას ნაბოძები ,,ღაზთ“ დროშა უძღოდა, გამარჯვების შემთხვევაში ილღაზის სარდლობით აუცილებლად შებრუნდებოდა პალესტინისაკენ. ეს კარგად ესმოდათ ჯვაროსნებსაც, ამიტომაც ევროპელი რაინდები მონაწილეობდნენ დიდგორის ომში (გოტიე). დავით აღმაშენებელს მჭიდრო კონტაქტები ჰქონდა იერუსალიმის პირველ მეფე ბოდუენ I-თან, აგრეთვე ედესისა და ანტიოქიის მმართველებთან: პალესტინის ქართულ მონასტრებში შემონახულია ჯვაროსან რაინდთა მოსახსენებლებიც (იხ. მაგ. 1156 წლის ვინაქსარი). სავარაუდოა, რომ საქართველოში არსებობდა ტამპლიერების ორდენის ქართული ფილიალიც. მეფე დავით IV-მ სახელმწიფო მოაწყო სელჩუკთა იმპერიის სამხედრო თარგზე. ამავე დროს აშკარად იგრძნობა ევროპული სამხედრო წყობის ნიშნებიც. საილუსტრაციოდ გამოდგება დავითისეული ტაძრეულთა ინსტიტუტი.

ჯვაროსანთა მეორე ლაშქრობა მოეწყო 1147-1149 წლებში. დავით IV-ის სიკვდილის შემდეგ შესუსტდა ქართველთა დაწოლა სელჩუკებზე, რაც აისახა მაჰმადანთა შეტევებით სირია-პალესტინაში. მათ შეძლეს ქ. ედესის აღება. ევროპიდან დაიძრა რაინდთა ახალი ლაშქარი, საფრანგეთის მეფე ლუი VII-ისა და გერმანიის იმპერატორის კონდრატ III-ის მეთაურობით. ამ ეტაპზე საკმაოდ გამწვავდა ურთიერთობა ბიზანტიასა და ევროპელებს შორის. სამწუხაროდ, ქართველთა როლი მეორე ლაშქრობის დროს თითქმის უცნობია. შეიძლება დავუშვათ ვარაუდი, რომ საქართველოს სამეფო კარმა ვერ გამოკვეთა თავისი პოზიცია. ეს გამოწვეული იყო ორი მიზეზით: 1. დემეტრე II-ს შეექმნა საშინაო სირთულეები; მოუხდა კონფლიქტი თავის ნახევარ ძმა ვახტანგთან. ვახტანგი, ანუ მეტსახელად ცვატა, დედის მხრიდან იყო დავით IV-ის მეორე მეუღლის ათრაქა შარაღანის ძის ასულის ვაჟი. ის აუჯანყდა ნახევარ ძმას, მოიშველია მამისეული ანდერძი ხელისუფლების გაყოფის შესახებ. ვახტანგ-ცვატას მხარი დაუჭირეს ყივჩაღებმა. დემეტრე II-მ მოახერხა მეამბოხე ძმის დამარცხება, მაგრამ ,,ბორგნეულობა“ ქვეყნის შიგნით გრძელდებოდა. მეფეს ეწინააღმდეგებოდნენ სომხითარი ფეოდალები და სამხედრო პირთა ერთი ძლიერი ჯგუფი (თირბაში). მათ სათავეში ედგა დემეტრე II-ის უფროსი ვაჟი დავითი; 2. ბიზანტია-ჯვაროსანთა დაპირისპირებაში დემეტრე II-ს არ სურდა გამოემჟღავნებინა საკუთარი დამოკიდებულება.

საქართველოს შიდა-პოლიტიკური კრიზისი დასძლია გიორგი III-მ. მან დაიახლოვა ხუდან ოვსთა მეფე. წინ წამოსწია ალან-ოსები და ყივჩაღთა თანაფარდი ძალა შექმნა. მეფე დაქორწინდა ხუდან ოვსთა მეფის ქალიშვილზე, უმშვენიერეს ბურდუხანზე. მოაწესრიგა რა საქმეები ჩრდილოეთ კავკასიაში, გიორგი III-მ განაახლა ბრძოლა სომხეთის შემოერთებისათვის. იგი წარმატებული ბრძოლებით უახლოვდებოდა პალესტინას. ჯვაროსნებმა მჭიდრო ურთიერთობა დაამყარეს საქართველოსთან. მაინც ბოლომდე გახსნილი არ არის გიორგი III-ის დამოკიდებულება ,,პალესტინის სიწმინდეების“ დაბრუნებისათვის ბრძოლაში.

მეფეთა-მეფე თამარის ეპოქაში მოეწყო ჯვაროსანთა მესამე და მეოთხე ლაშქრობები. ამჯერად ქართველებს აუცილებლად ნათლად უნდა გამოეკვეთათ პოლიტიკური ორიენტაცია. საქართველო თავისთავად ჩავარდა უხერხულ სიტუაციაში. ქვეყანა იყო მართლმადიდებლურ-ქრისტიანული, ე.ი. ის ვერ გაემიჯნებოდა მსოფლიო ქრისტიანთა საერთო ბრძოლებს. სირია-პალესტინაში მრავლად იყო ქართული მონასტრები, რის გამოც ქართველებს წმინდა ადგილებში ჰქონდათ საკუთარი ინტერესებიც. ბრძოლა მაჰმადიანობასთან ნიშნავდა ეროვნული კულტურის გადარჩენასაც. მაშასადამე, ქართველები ბუნებრივად იყვნენ ჯვაროსანთა მოკავშირეები. მაგრამ არსებობდა საკითხთა მთელი წყება, რომლებიც მოითხოვდა სახელმწიფოებრივი ამოცანების რელიგიურზე მაღლა დაყენებას. უვე გამოკვეთილი იყო ბიზანტია-ჯვაროსანთა ურთიერთმეტოქეობა. აღარ არსებობდა სელჩუკთა ერთიანი იმპერიაც. საქართველო თვითონ იძენდა იმპერიულ ამბიციებს. ღვთისმოსავი იყო მეფეთა-მეფე თამარი, მაგრამ იმოქმედა მშრალი გონების, და არა რელიგიური აღმაფრენის კარნახით. საქართველოს სამეფო კარმა დიპლომატიური თამაში დაიწყო: დაარწმუნა მისადმი ლოიალობაში. დაუახლოვდა ევროპელ ჯვაროსნებს (განსაკუთრებით, გერმანელებს) და ერთდროულად აღუთქვა მაჰმადიანური სამყაროს მაშინდელ ლიდერს, ეგვიპტის სულთან სალადინს, რომ არ დაესხმოდა თავს (იხ. მისი ,,ფიცის წიგნი“).

ქართული დიპლომატიის ისტორიაში თამარის დამოკიდებულება ჯვაროსანთა III და IV ლაშქრობებისადმი ჭეშმარიტად არის ტრიუმფის ხანა. რთულ მოვლენათა მთელი კომპლექსი პოლიტიკურ ,,გორდიასის კვანძს“ წარმოადგენდა. მოკლედ განვიხილოთ დიპლომატიური თამაშის არსი:

ა) ბიზანტია - ეს სახელმწიფო აღარ წარმოადგენდა საქართველოს ბუნებრივ მოკავშირეს. საქართველო ყოფილ სიუზერენს აღიქვამდა სუსტ მეტოქედ. მეფეთა-მეფე თამარი აღშფოთებული იყო ქ. კონსტანტინოპოლში მომხდარი გადატრიალებით. მას არ მოეწონა, რომ მისი ნათესავები კომნენები ხელისუფლებას ჩამოაცილეს. იგი წინააღმდეგი იყო ანგელოსთა დინასტიის გაბატონებისა. ამ დროს უკვე შემუშავებული იყო ,,ახალი ბიზანტიის“ შექმნის იდეა. ბიზანტიის იპერია გაიყოფოდა ორ ნაწილად და ორივესგან აღსდგებოდა კომნენთა კეისრობა. ჯერ-ჯერობით საქართველოს არ სურდა ბიზანტიასთან ომი. არ იყო დასრულებული კავკასიის შემომტკიცება, თუმცა არც ბიზანტიის გაძლიერება აძლევდა ხელს. ამიტომაც თამარის დიპლომატები დაუკავშირდნენ გერმანელ-ფრანგ ჯვაროსნებს;

ბ) ჯვაროსნები - საქართველო აშკარად ვერ გამოვიდოდა ჯვაროსანთა დამხმარედ. ეს გამოიწვევდა მეზობელი ისლამური ქვეყნების საპასუხო რეაქციას. საქართველო უტევდა ამ ერთეულებს, მაგრამ არა ქრისტეს სახელით, არამედ ,,სამართლიანობის“ პოზიციიდან. ქართველებს მაჰმადის შინაური რელიგიური ლოზუნგები არ გამოუყენებიათ. აქედან გამომდინარე, არ დასმულა საკითხი პალესტინაში სამხედრო ექსპედიციის გაგზავნის შესახებ, მაგრამ ქართველმა დიპლომატებმა აღუთქვეს ჯვაროსნებს, რომ მათი პალესტინისაკენ დაძვრისთანავე დაუყოვნებლივ შეაკავებდნენ მეზობელ მაჰმადიანურ ქვეყნებს. როგორც ჩანს, ჯვაროსნებმა უფრო მტკიცე გარანტიები მოსთხოვეს საქართველოს. კერძოდ, წამოიჭრა საკითხი დინასტიური ქირწინების თაობაზე. გერმანიის იმპერატორი ფრიდრიხ II ბარბაროსა სთავაზობდა მეფე თამარს თავის ერთ-ერთ ვაჟს. საქართველოში ამ წინადადებას უყურადღებოდ არ შეხვედრიან. ამ ქორწინებაში ბევრი ხედავდა ბიზანტიის მმართველი დინასტიის საწინააღმდეგოდ ბაგრატიონების და გერმანიის საიმპერატორო გვარის შტაუფენების დამოყვრებას. ეს კავშირი გასდებდა მტკიცე ხიდს საქართველო-გერმანიას შორის, რასაც შესაძლოა მოჰყოლოდა გავლენის სფეროების გაყოფა მცირე აზიაში. მეფე-ქალის დაქორწინება იყო უდიდესი პოლიტიკური აქტი. თამარის ხელის ყველა მთხოვნელი ასახავდა რომელიმე პოლიტიკური ორიენტაციის თვალსაზრისს. მთხოვნელთა შორის იყვნენ ევროპელი პრინცები. ჯვაროსნული სახელმწიფოების მთავართა შვილები, ჩრდილოეთ კავკასიელი უფლისწულები, მაჰმადიანურ-პოლიტიკური ერთეულების მმართველთა ნაშიერები. საქართველოს სამეფო კარმა ორგზის განიხილა ეს საკითხი. პირველად თამარის მეუღლედ შეირჩა გიორგი-იური ანდრიას ძე რიურიკოვიჩი, მეორეჯერ - დავით-სოსლან ბაგრატიონ-ეფრემის ძე. ორივეჯერ გაიმარჯვა ჩრდ. კავკასიურმა ორიენტაციამ. ეს შემთხვევითი არ იყო. როდის უნდა მომხდარიყო ფრიდრიხ II ბარბაროსას წინადადების შემოთავაზება? ალბათ 1185-1187 წ.წ.-ში, ე.ი. თამარის პირველსა და მეორე ქორწინებას შორის პერიოდში. შტაუფენების წინადადება ქორწინების შესახებ უარყოფილ იქნა, მაგრამ დაიდო პოლიტიკური კავშირი საქართველო-გერმანიას შორის, რაც გამოჩნდა ჯვაროსანთა IV ლაშქრობის დროს;

გ) 1190 წელს საქართველომ დაიწყო ხანგრძლივი ომი ირანელი და მცირე აზიელი თურქ-სელჩუკების წინააღმდეგ. ქართველთა შეტევა დაემთხვა ჯვაროსანთა III ლაშქრობას. გააფორმა რა სალადინთან ,,ფიცის წიგნი“, საქართველომ მძაფრი დარტყმა მიაყენა ეგვიპტის ბუნებით მოკავშირეებს. ეგვიპტე მარტო შერჩა ინგლისის მეფე რიჩარდ ლომგულის, გერმანიის იმპერატორის ფრიდრიხ ბარბაროსას და საფრანგეთის მეფე ფილიპე ოგიუსტ II-ის რაინდებს.

ჯვაროსანთა III ლაშქრობა დამარცხდა ბიზანტია-ევროპელთა ურთიერთწინააღმდეგობის გამო. დაზარალდნენ ბიზანტიელებიც და ჯვაროსნებიც. არაფერი წაუგია მხოლოდ საქართველოს; დასუსტდა ბიზანტია, სალადინმა გაიმარჯვა, მაგრამ არ შეხებია ქართულ მონასტრებს. საქართველომ მნიშვნელოვანი ტერიტორიები შეიძინა კავკასიაში და მცირე აზიაში.

1199 წელს დაიწყო ჯვაროსანთა IV ლაშქრობისათვის სამზადისი, რაც 1202-1204 წ.წ.-ში ბიზანტიის განადგურებით დამთავრდა. ამ ლაშქრობაში გადამწყვეტი როლი შეასრულეს ვენეციამ და საქართველომ (იხ. საგანგებო თავი ,,ტრაპიზონის საქმე“).

ამრიგად, მეფეთა-მეფე თამარის საგარეო პოლიტიკა ჯვაროსნული ლაშქრობების პერიოდში ემყარებოდა საერთო-ეროვნულ სახელმწიფოებრივ ინტერესებს. საჯაროდ აცხადებდა რა პოლიტიკური წონასწორობის დოქტრინას, საქართველოს სამეფო კარი ახორციელებდა მოხერხებულ სამხედრო ექსპანსიას, რაც მარჯვედ იყო შემაგრებული კულტურულ-იდეოლოგიური დასაბუთებით. თამარისეული დიპლომატია ჯვაროსნებთან მიმართებაში ემყარებოდა რეალური სიტუაციის ზუსტ შეფასებას. მოგვიანებით თამარის უახლოესმა მემკვიდრეებმა გასაქანი მისცეს მშრალ ანგარიშიანობას მოკლებულ ემოციურ მისწრაფებებს, შედეგიც სავალალო გამოდგა.

დამოუკიდებელი უნივერსიტეტი

,,იბერია“

თბილისი 1994